بنام خدا و با سلام ؛ در این مقاله از سایت مهندسی بهداشت محیط ایران ، به طور مختصر در ارتباط با آفات و سموم و تاثیر آنها در محیط زیست صحبت خواهیم کرد . در ادامه مطلب با ما همراه باشید . ضمنا می توانید در انتهای همین مطلب ، فایل پاورپوینت محتوا رو به رایگان دانلود و استفاده کنید .
تاثیر آفات و سموم بر محیط زیست
تاریخچه استفاده از سموم
در طول تاریخ بعضی از بندپایان بعنوان دشمن انسان در جهت کاهش محصولات کشاورزی و ناقل بیماری ها شناخته شدهاند و انسان از بدو پیدایش و بویژه ازآغاز متمدّن شدن،همواره به دنبال روشهای مقابله با این دشمنان بوده است. در زمان های قدیم انسان از مواد طبیعی موجود مانند مواد معدنی و گیاهی برای مبارزه استفاده مینمود ، لازم به ذکر است که تا قبل از شروع جنگ جهانی ۲ اکثر مواد شیمیایی استفاده شده بر علیه آفات از مواد معدنی چون آرسنیک و گوگرد بودند. و به طور همزمان، استفاده از گیاهانی همچون گل پیرتروم، نیکوتین و روتنون نیز مرسوم بود. دهه ۱۹۴۰ .م آغازی بود که در آن «انقلاب حشرهکش ها» بوقوع پیوس.
در آن زمان سم DDT در سطح وسیعی به عنوان حشرهکش مورد استفاده قرار گرفت.خاصیت حشرهکشی این ماده توسط Paul Muller در سال ۱۹۳۹کشف شد و به خاطر این کشف و استفاده از آن در کنترل بسیاری از بیماریها جایزه صلح نوبل درسال ۱۹۴۸را ازآن خودساخت و متعاقباً سم DDTدر سطح وسیع تری تولید و مصرف گردید و تولید صنعتی سایر سموم نیز ادامه یافت.
با کشف سم DDT و استفاده از آن در از بین بردن حشرات, سازمان جهانی بهداشت این ماده را به نام (گلوله سحرآمیز) نامید و ا دعا نمود با در دست داشتن آن قادر به ریشهکنی بسیاری از بیماریها و ازجمله بیماری مالاریا خواهد بود.که این موضوع با بروز مقاومت به سموم در حشرات با شکست مواجه شد.
آفت کش ها
تا کنون حدود هشت میلیون ماده ی شیمیایی انسان ساخت شناسایی شده است که حدود هفتاد هزار ترکیب آن استفاده رایج دارند. یکی از این ترکیبات شیمیایی که هر روز با پیشرفت علم و فناوری بر تعداد و مقدار مصرف آن ها در محیط افزوده می شود آفت کشهایی هستند که برای مبارزه با آفات کشاورزی و بهداشتی به طور وسیعی استفاده می شود.به طور کلی آفت کش ماده یا مخلوطی از مواد است که برای پیشگیری ، نابودی یا کنترل آفات شامل ناقلین بیماری های انسانی و حیوانی یا گونه های ناخواسته گیاهی و حیوانی بکار می رود.
اغلب آفت کش ها علاوه بر ماده ی موثر، دارای مواد حامل و هم چنین حلال ها و ترکیباتی هستند که جذب و ویژگی های دیگر آفت کش ها را بهبود می بخشد بخش بزرگی از آفت کش های تجاری را مواد بی اثر تشکیل می دهد که اثرات مضر آنها ممکن است از عاملهای موثر بیشتر باشد، اما در بحث مربوط به اثرات بهداشتی آفت کشها کمتر سخنی از آنها به میان می آید.
راه های ورود آفت کشها به منابع آب
آفت کش ها معمولا به صورت گرد، گرانول ، امولسیون و سوسپانسیون استفاده می شوند و ورود آن ها به محیط زیست بلافاصله پس از مصرف صورت می گیرد. راه یابی آفت کشها به داخل روانابهای سطحی فرآیند پیچیده ای است که تعریف و تبدیل بخشهای مختلف فیزیوشیمیایی آن به مفاهیم ریاضی مشکل می باشد.
آلودگی منابع آب به آفت کش ها به کاربردنادرست این مواد بدون در نظر گرفتن ملاحظات زیست محیطی و حوادث ایجاد شده در کشاورزی، صنعت و تجارت آفت کش ها نسبت داده شودوحتی درصورت رعایت اصول صحیح کشاورزی،می توانند وارد منابع آب شوند.
به طور کلی راه های ورود آفت کشها به منابع آبی عبارتند از
- انتقال آفت کشها از طریق بارندگی و ریزش های جوی
- آلودگی مستقیم آبهای سطحی بر اثر انتقال جریان های هوایی
- انتقال به همراه زهاب های کشاورزی
- ورود باقیمانده محلولهای آفت کشها پس از پایان عملیات سم پاشی
- فاضلاب و پسآب های ناشی از صنایع تولید آفت کش ها
- ورود آب های مورد استفاده برای شست و شوی لوازم و تجهیزات سمپاشی
- جریان یافتن آب از لایه های خاک و فرسایش خاک
- ورود تصادفی و دفع نادرست زباله های سمی و صنعتی
- کاربرد مستقیم در منابع آبی برای کنترل حشرات آبزی
اثر بر روی اکوسیستم آبی
رفتار آفت کش ها در محیط های آبی تحت تأثیر عامل های متعددی قرار داشته و از طرفی حساسیت موجودات زنده به آفت کش ها به شدت با یکدیگر متفاوت است .
بر اساس مقررات اتحادیه اروپا حداکثر غلظت ۱۰ میلی گرم بر لیتر برای یک ماده موثر خاص و مجموع ۵۰ میکرو گرم بر لیتر برای تمام آفت کش های موجود در آب باید رعایت شود. میزان سمیت آفت کش های مختلف برای انواع ماهی ها متفاوت است.آفت کشها درغلظت های پائین برای بی مهرگان آبزی و ماهی ها کشنده می باشند چنان چه اندرین برای ماهی قزل آلای رنگین کمانی با ۰٫۰۰۷-۰٫۰۰۶ میلی گرم بر لیتر است و دز کشندگی DDT برای همین نوع ماهی ۰٫۰۱۸-۰٫۰۱۶ میلی گرم بر لیتر است.
برخی از آفت کشهای شیمیایی به دلیل داشتن زمان پایداری طولانی، بالا بودن حلالیت در چربی و پائین بودن سرعت تجزیه دربدن موجودات زنده و محیطهای آبی،در بافت های ذخیره ای و انباشته به زنجیره ی غذایی وارد می شوند و در نتیجه باعث حذف گونه های حساس می شوند دردراز مدت می تواند نظام اکوسیستم رامختل سازد .
جمع پاره ای از حشره کش ها در غلظت های کم می تواند بر بو و مزه آب و به طور کلی بر اجزا بستر آبی مانند میکرو ارگانیسم ها، ماهی ها، دوزیستان، پلانکتون ها و همچنین بر PH و CO2 و فرآیند تولید اکسیژن توسط فیتوپلانکتون ها اثر گذارند.
طبقهبندی سموم
سموم را بر اساس منشأ و مواد شیمیایی موجود میتوان به گروه های زیر طبقه بندی نمود:
۱ ـ سموم کلره (Organochlorine compounds)
این گروه از سموم در طیف وسیعی بر علیه آفات و حشرات موذی، مورد استفاده قرار گرفته است. از مهمترین سمومی که در این گروه قرار دارد میتوان به سموم ذیل اشاره نمود : ددت, دیلدرین, BHC, دیکوفول, آلدرین, کلردان, هپتاکلر و اندوسولفان. از مهم ترین خصوصیات این سموم میشود به پایداری طولانی آن ها در محیط و طیف وسیع حشرهکشی آنها اشاره نمود.
۲ ـ سموم فسفره (Organophosphate insecticides)
حشره کشهای فسفره مصنوعی، مولکول های آلی حاوی فسفر میباشند. هم زمان با جنگ جهانی دوّم این گروه از سموم بعنوان گازهای جنگی توسط آلمانیها سنتز شدند و سپس به خاصیت حشرهکشی آن ها پی برده شد. تا کنون بیش از ۱۰۰ ترکیب از این سموم به بازار آمده است و از راه های مختلف بر روی حشرات اثر میگذارند.
از مهمترین سموم در این گروه میتوان به مالاتیون, پاراتیون, دیازینون, سیستوکس, متاسیستوکس,تمفوس, کلروپیروفوس متیل , پیریمیفوس متیل, فنتیون و فنیتروتیون اشاره نمود. خاصیت ابقایی این سموم درمقایسه با سموم کلره کمتر میباشد.
۳ ـ سایر سموم جدید
علاوه بر گروه هائی که قبلاً توضیح داده شد,هم اکنون انواع و اقسام سموم از گروه های مختلف به بازار عرضه شده است که مکانیسم عمل آنها ممکن است با گروههای قبلی متفاوت باشد. از جمله میتوان به Biopesticides اشاره نمود که از سم حاصل از باکتری Bacillus thuringiensis بر علیه آفات استفاده میشود.
نگاهی به آثار زیانبار آفت کش های شیمیایی بر محیط زیست
اشاره: یکی از مسائلی که محیط زیست ما به آن مبتلاست،آلودگی منابع آب و خاک به وسیله سموم دفع آفات و بیماری های گیاهی است. هر چند کارشناسان حفظ نباتات به منظور جلوگیری از آلودگی محیط زیست به سموم شیمیایی، راهکارهای دیگری به غیر از مبارزه شیمیایی برای کنترل آفات و بیماریهای گیاهی به کشاورزان و باغداران توصیه می کنند، اما هنوز هم انتخاب این روش اولویت نخست آنان است. دلیل آن هم اثرات نسبتاً سریع و قاطعی است که سموم بر روی آفات گیاهی دارند. روشهای دیگر مبارزه با روش بیولوژیک با همه مزیتهای زیست محیطی است که اثر آن دراز مدت است و نباید با هدف نتیجه گیری سریع تر، با استفاده وسیع از سموم دفع آفات نباتی به محیط زیست آسیب رساند.
سموم شیمیایی(شامل آفت کشها، قارچ کش ها و علف کش ها) موادی هستند که برای پیشگیری، نابودی و یا دفع آفات (اعم از حشرات و نرم تنان زیان آور)،بیماریهای گیاهی و علفهای هرز مصرف می شوند. مواد مؤثره سموم متنوع بوده و آن ها را بر اساس این مواد طبقه بندی می کنند که به عنوان مثال می توان به سموم آلی کلردار (ارگانوکلره)، فسفردار (ارگانو فسفره) و یا کارباماتها اشاره کرد. این گونه سموم نافذ بوده و برای محیط زیست آلوده کننده هستند.
اما گروههای دیگری هستند که طبیعی بوده و سمیت کمتری در مقایسه با گروه قبلی دارند. این گروه از موادی تشکیل شده که منشأ گیاهی دارند. هم چنین گروه دیگری از سموم که به نام حشره کش های میکروبی خوانده می شوند، که به صورت تجاری برای مبارزه با لارو و نوزاد آفات به فروش می رسد- خطرات سموم نافذ را در پی ندارند. استفاده از این گونه مواد بهترین راه جلوگیری از آلودگی محیط زیست می باشد.
راه های ورود آفت کش ها به محیط زیست
همان طور که می دانید محیط زیست از اجزای زنده و غیرزنده تشکیل شده است.اجزای زنده همان موجودات زنده (ارگانیسم ها) هستند که باهم و با بخش غیرزنده در تقابلند و اجزای غیرزنده شامل آب، هوا، غذا و مکان زیست ارگانیسم ها و تقابل آن ها با خود و محیط است.آلودگی شیمیایی محیط زیست غالباً از طرق آب، هوا و خاک صورت می گیرد. آفت کشها یا از طریق تبخیر و یا مستقیماً از طریق هوا وارد اتمسفر می شوند. آبهای سطحی، پساب های صنعتی و شهری و کاربرد مستقیم آفت کشها برای کنترل آفات آبزی، از راه های ورود سموم به منابع آبی است. خاک نیز از طریق گیاهان تیمار شده با سموم، باران، دفن ظروف خالی سم و همین طور استفاده مستقیم آن ها روی خاک آلوده می شود.
برای مصرف بهینه و مناسب آفت کش ها باید نسبت به هدف و چگونگی انجام سم پاشی آگاه بود. منظور از هدف موجود مزاحمی است که مایل به از بین بردن آن هستیم اقدام آگاهانه می تواند در جلوگیری از آلودگی محیط زیست بسیار مفید و مؤثر باشد. برای این منظور باید بدانیم سم را برای چه هدفی می خواهیم استفاده کنیم. در واقع تعیین این که هدف ما یک حشره است (به عنوان آفت) یا میکروب ها و قارچ ها (عوامل بیماری زا) هستند، اولین گام در راه شروع یک مبارزه قاطع و در عین حال کم خطر است. بعد از تعیین مشکل گیاه می توان اقدام به تهیه نوع سم مناسب نموده و آن را با حداقل میزان ممکن به کار برد.
سمپاشی هوایی د.د.ت، ۹۰ درصد اکسیژن را از بین می برد
دستورالعمل استفاده ازسم
نکته مهمی که قبل از استفاده از آفت کش باید مد نظر باشد مطالعه دستورالعمل استفاده ازسم است.این دستور العمل حاوی اطلاعات مفیدی است که به ما می گوید در این آفت کش چه مواد مؤثری وبه چه میزانی موجود است.هم چنین به ما می گوید چگونه این سم را در حالی به کار ببریم که خود، دیگران و محیط زیستمان را در برابر اثرات سوء آن محافظت کنیم. همواره به اندازه دز توصیه شده دردستورالعمل سمپاشی کنید. دقت کنید! گزاره «اگر کم خوب است بیشتر بهتر است» یک گزاره نادرست است.
نکته دیگری که لازم است هنگام مصرف آفت کشها مد نظر قرار گیرد این است که سم پاشی به گونه ای انجام شود که آفت کش دقیقاً به همانجایی که باید،برسد و از پاشیده شدن آن در اطراف محل سم پاشی پرهیز شود. برای نیل به این هدف تنظیم ادوات سم پاشی از اهمیت قابل ملاحظه ای برخوردار است.
بادبردگی ذرات سم یکی از عوامل پراکنش آن در محیط می باشد که به آلودگی آب و خاک و همین طور هوایی که تنفس میکنیم، میانجامد. لذا یکی از اصول سم پاشی موفق و مؤثر، اقدام به سم پاشی در هوایی کاملاً آرام است. این مسأله بخصوص در فضای سبز شهری اهمیت فوق العاده ای می یابد. چرا که پاشیده شدن سموم روی سطح پیاده روها و خیابان ها سلامت شهروندان را تهدید می کند. هم چنین سم پاشی در مواقعی که احتمال بارندگی می رود،توصیه نمی شود، زیرا سموم شسته شده توسط باران، می تواند کلیه منابع آبی را آلوده کند
ملاحظات زیست محیطی
ملاحظات زیست محیطی پس از مصرف، در برگیرنده روش صحیح انبارداری سموم باقیمانده از عملیات سمپاشی است. البته بهتر آن است که آفت کشها به اندازه نیاز خریداری شوند که علاوه بر اقتصادی بودن مبارزه،خطرات زیست محیطی ناشی از انبارداری را در پی نداشته باشد. اما از آن جایی که این موضوع کمتر اتفاق می افتد و اغلب مقداری سم اضافه خواهد ماند، باید در انبارداری اصول ایمنی را رعایت کرد. نگهداری غیراصولی سموم در انبارها و برای مدت طولانی به آلودگی محیط زیست می انجامد. یکی از شرایط انبارداری، نگهداری سموم در دمای مناسب است. گرمای زیاد باعث انفجار و آتش سوزی می شود. به عقیده یک کارشناس ارشد فائو (FAO) آفت کش هایی که به نحو نامطلوبی انبار گردیده یا در معرض فروش قرار میگیرند، به آسانی به مواد غذایی نفوذ کرده یا در محیط زیست انتشار می یابند.
مواد شیمیایی کشنده، خاک ها، آب های زیرزمینی و سطحی را آلوده می سازند و به نحو شدیدی روی آب های آشامیدنی اثر می گذارند.
جنبه دیگر مسأله آلودگی خاک به آفت کشهاست. رها نمودن ظروف خالی سم درمحیط بدون دفع صحیح آنها،یکی از عوامل آلودگی خاک می باشد. هنگام دور انداختن ظروف خالی باید آنها را چندین مرتبه با آب شستشو بدهیم وپساب شستشو را نیز به سم پاش برمی گردانیم و آنگاه ظرف خالی شسته شده را با احتیاط در کاغذ باطله پیچیده و به سطل زباله می اندازیم.
در پایان
باید گفت شاید با رعایت نکات بالا بتوان تا حدی از عوارض آفت کش ها کاست ، اما نکته ای که اهمیت دارد این است که باید به سمت حذف سموم شیمیایی گام برداریم. برای این کارخوب است راهکارهای دیگرمبارزه با آفات نباتی در قالب مدیریت تلفیقی آفات نهادینه شوند.
یک دیدگاه
دیدگاه خود را بنویسید
عالی بود یاشاسین من شاهیندژلیم