مقدمه ای بر پشه خاکی ها Sand Fly
در خانواده پسیکودیده و زیرخانواده فلوبوتومینه (Phlebotominae) نزدیک به ۶۰۰ گونه در ۵ جنس وجود دارد که ۳ جنس فلوبوتوموس، لوتزومیا و سرژنتومیا اهمیت زیادی دارند. جنس فلوبوتوموس در دنیای قدیم (قارههای آسیا، آفریقا و اروپا) ناقل بیماری سالک است و جنس لوتزومیا در دنیای جدید (قارههای آمریکا و استرالیا) ناقل میباشد و بالاخره سرژنتومیا از خون مهره داران تغذیه میکند. از نظر پزشکی دو جنس اول اهمیت بیشتری دارند.
انتشار پشه خاکی ها
پشه خاکیها انتشار وسیعی در نواحی حاره و نیمه حاره دارند ودر بعضی از مناطق دنیای قدیم و جدید انتشار آنها تا حدود ۵۰ درجه عرض شمالی امتداد یافتهاند. جنس فلوبوتوموی فقط در دنیای قدیم به ویژه در قسمتهای جنوبی مناطق معتدله شمالی مانند منطقه مدیترانه یافت میشود.جنس لوتزومیا فقط در مناطق گرمسیری و نیمه گرمسیری دنیای جدید یافت میشود.
بیماری های مرتبط
پشه خاکی ها ناقل بیماری سالک نیز میباشند. همچنین آنها ناقلین عامل بیماری ویروسی تب پاپاتاسی و یک تکیاخته مولد بیماری کاریون به نام بارتنولوزیس میباشند.
مرفولوژی
پشه های خاکی در زیر خانواده فلوبوتومینه قرار دارند و دارای اندازه کوچک، بدنی پرمو، چشمانی نسبتاً بزرگ و سیاهرنگ و پاهای بلند است. در پشه خاکیهای زیر خانواده فلوبوتومبنه سر، سینه، شکم به طور انبوه با موهای بلند پوشیده شدهاست. این پشه خاکیها در هنگام استراحت بالهایشان به صورت ایستاده در بالای بدن نگه داشته میشود که یکی از طرق مهم تشخیص است.
پشه خاکیها حشرات کوچکی با اندازه ۵-۲ میلیمتر و بدنی پر مو ، چشم های بزرگ و پاهای نسبتا بلند هستند. پشه خاکیها دارای دگردیسی کامل بوده ، ماده ها تخم خود را در نقاط مرطوب مانند: شکاف سنگ فرشها ، شکافها و سوراخهای سطح زمین ، ریشه خارجی درختان ، شکافهای موجود در کف طویله و مرغداریها ، میان شاخ و برگ های ریخته شده قرار می دهند.
سیکل زندگی پشه خاکیها ۱۰۰- ۳۰ روز است وبستگی کامل به شرایط محیطی دارد . پشه خاکیهای نر و ماده از شیره گیاهی تغذیه میکنند ولی ماده ها برای تخمگذاری و رسیدن تخم ها بایستی خونخواری نمایند. پشه خاکیهای ماده نقاط کم مو و باز بدن را مورد گزش قرارمی دهند. میزبان این حشرات انسانها حیوانات اهلی ، سگها ، جوندگان اهلی و وحشی ، مار ، مارمولک و گاهی پرندگان می باشند.
انواع لیشمانیوز
بیماریهای منتقله توسط پشه خاکیها را لیشمانیوز گویند. لیشمانیوزها در اغلب نقاط جهان وجود دارند و از بیماری های مشترک انسان و حیوانات بشمار می آیند که ممکن است به صورت ضایعات پوستی (سالک) و یا ضایعات احشائی (کالاآزار) و جلدی مخاطی تظاهر نمایند که توسط انگل لیشمانیا ها ایجاد شوند. انگل های لیشمانیا در داخل سلولهای تک هسته ای بیگانه خوار جوندگان ، گوشتخواران و خزندگان رشد می کنند. انگل های لیشمانیا توسط پشه خاکیها منتقل می شوند.
لیشما نیوزجلدی = سالک
دونوع سالک وجود دارد : نوع شهری و نوع روستایی که از نظر ناقل ، تظاهرات بالینی دارای تفاوت هایی می باشند.
زیستشناسی
این پشه خاکیها در جاهای مختلف از جمله در لانه جوندگان، لانه سگ، لانه خزندگان، لانه دوزیستان و همچنین در شکاف سنگ فرشها،در کف اصطبلها، در داخل مرغداریها، در بین ریشههای خارجی درختان جنگلی و مناطق مشابه تخمگذاری و زندگی میکنند. تخم این حشرات کوچک و کموبیش بیضیشکل است و معمولاً به رنگ قهوهای یا سیاه است.
هرچند که لارو این پشه خاکیها آبزی نمیباشد ولی یک حداقل رطوبت برای خاک منطقه لازم است. این پشه خاکیها دارای دگردیسی کامل میباشند. یعنی تخم –> لارو —> پوپ –> بالغ
پشه خاکی ها دارای ۴ مرحله لاروی میباشد. لارو عمدتاً از مواد آلی و درحال پوسیدن تغذیه میکند.این مواد شامل قارچها، برگهای جنگلی، مدفوع حیوانات و مواد آلی در حال فساد بندپایان است.
لارو پشه خاکیها به راحتی قابل تشخیص میباشد زیرا دارای سر نسبتاً سیاهرنگ و بدن خاکستریرنگ یا زردرنگ است. هفت حلقه اول شکم مجهز به پاهای کاذب است ولی بارزترین صفت ابریشم مشخص و ضخیمی است که برروی سر و تمام بدن قرار دارد. در اکثر گونهها انتهای شکم مجهز به دو جفت موی بلند مشخص به نام ابریشم دمی یا ابریشم مخرجی است.
هردو جنس پشه خاکیها از شیره گیاهان تغذیه میکنند، ولی پشه خاکی ماده علاوه بر شیره گیاهان از خون نیز تغذیه میکند.
بیماری سالک با گزش پشه خاکی
بیماری سالک نوعی لیشمانیوز است که به شکل بیماری پوستی تظاهر میکند و از طریق گزش پشه خاکی به انسان منتقل میشود. بیماری سالک بیشتر در فصول گرم سال و در مناطق گرمسیر کشور، مشاهده می شود.
ناقل بیماری سالک
ناقل بیماری سالک، حشره بسیار کوچکی به نام پشه خاکی است که روزها در پناهگاههای تاریک و گرم و مرطوب مانند شکاف های دیوار ها، زیرزمین منازل، پشت اشیای ثابت در منزل مثل کمدها، قاب عکس و داخل اصطبلها، اطراف تودههای زباله، کودهای حیوانی، اماکن متروکه، لانه جوندگان و غارها زندگی میکند.پشه خاکی شب ها تخم های خود را در داخل زباله، لانه جوندگان و گودالهای مرطوب قرار داده و نوزادان آن در مرحله کرمینه در همین محل رشد مییابند.
عامل بیماری سالک
عامل بیماری تک یاختهای (انگل) است به نام لیشمانیا که در زخمهای پوستی ناشی از این بیماری در انسان، جوندگان و سگ وجود دارد. تمایل زیاد پشه خاکی به خونخواری از زخمهای سالک، سبب ورود انگل به داخل بدن پشه میگردد. یکی دیگر از راه های انتقال بیماری، تماس زخمهای عادی با ترشحات سالک بیمار میباشد.
علائم بیماری سالک
این بیماری در آغاز به صورت یک برجستگی کوچک (پاپول) است که به تدریج بزرگ شده و به صورت زخم در می آید. احتمال دارد که زخم ها خودبخود، طی چند هفته تا چند ماه و گاهی یک سال و یا بیشتر بهبود یابند.در برخی افراد عود بیماری پس از بهبود به صورت زخم و یا برجستگی کوچک در محل زخم قبلی بهبود یافته ظاهر می شود.در صورت پیدایش یک یا چند زخم پوستی در مناطقی که سالک به عنوان بیماری بومی وجود دارد و در مناطقی که پشه خاکی دیده می شود، بایستی به احتمال وجود بیماری توجه شود
روند بیماری سالک
پس از گزش شخص توسط پشه خاکی ماده آلوده و گذشت ۲ تا ۸ ماه (دوره کمون بیماری)، در محل گزش پشه، برجستگی به رنگ قرمز در پوست ایجاد می شود که کمی خارش دارد، ولی فاقد درد می باشد.با گذشت چند هفته، این برجستگی سفت شده و اطراف آن ملتهب و به رنگ قرمز در می آید و بعد از دو تا سه ماه بر روی برجستگی، فرورفتگی به عمق یک میلیمتر ایجاد می شود که به تدریج از ضایعه، مایعی ترشح می شود که تدریجا به صورت دلمه در می آیند.
با گذشت زمان، رنگ دلمه قهوه ای شده و سرانجام به صورت زخم سرباز در می آید. این زخم دارای حاشیه نامنظم و برجسته است.اگر دلمه از روی زخم برداشته شود، زخم دارای سطحی شفاف و قرمزرنگ می باشد که کف آن فرورفته است.این زخم درد ندارد، ولی گاهی دارای کمی خارش است.
در صورتی که زخم به باکتری و یا قارچ آلوده نشود، ابتدا از مرکز شروع به بهبودی کرده و به تدریج التهاب زخم کاهش پیدا می کند و آن دلمه خشک می شود و پس از ۶ تا ۱۲ ماه ضایعه بهبود می یابد و جای آن به صورت جای سوختگی و جوشگاه یا اسکار مشاهده می شود.
انواع بیماری سالک
دو نوع سالک به طور معمول شناخته شدهاست:
- سالک خشک یا نوع شهری: در این نوع، ضایعه پوستی دارای ظاهری خشک بوده و تعداد زخمها کم و بدون درد میباشد.
- سالک مرطوب یا نوع روستایی: زخم دارای ظاهری مرطوب بوده و دردناک میباشد. تعداد زخمها زیاد و وسیع بوده و بیشتر در دست و پا دیده میشود.
مخزن بیماری
منبع سالک نوع شهری یا خشک، سگ ها نیز مانند انسان به این انگل آلوده و مخزن اصلی بیماری هستند.در مورد نوع روستایی، یا مرطوب، مخزن بیماری عمدتا جوندگان هستند که مهم ترین آنان در ایران، موش صحرایی رومبومیس اوپیموس می باشد.
روش های تشخیص بیماری سالک
در صورت پیدایش یک یا چند زخم پوستی در مناطقی که سالک به عنوان بیماری بومی وجود دارد و در مناطقی که پشه خاکی دیده می شود، بایستی به احتمال وجود بیماری توجه شود.تشخیص قطعی بر اساس مشاهده انگل لیشمانیا در ضایعات حاصله، پس از تهیه نمونه و رنگ آمیزی و همچنین استفاده از محیط کشت مخصوص می باشد.
پیشگیری از بیماری سالک
- نصب توری فلزی در جلوی درب و پنجرهها
- استفاده از پشه بند با سوراخ های بسیار ریز که پشهها نتوانند از آن عبور کنند.
- آغشته نمودن پشه بند به حشرهکش توسط مرکز بهداشت
- جمعآوری و دفع صحیح زبالهها از محیط زندگی
- جلوگیری از تجمع زبالهها در محیط زیست
- بهسازی کانال های روباز، دفع صحیح فاضلاب و تفاله های ساختمانی
- استفاده از پماد دورکننده حشرات هنگام کار شبانه در فضای باز و هنگام استراحت و خواب در مناطق آلوده
- بهسازی و نظافت محیط زندگی
– ترمیم سوراخ ها و شکاف های موجود در دیوار و سقف منازل و محل های نگهداری دام و طیور - جلوگیری از انباشته شدن هر گونه پسمانده غذایی در داخل و بیرون منزل
- جداسازی آغل حیوانات اهلی از محیط مسکونی و بهسازی و مرمت شکاف های موجود در دیوارها و سقف محل زندگی دام و تخلیه منظم فضولات دامی به خارج از محیط زندگی
- استفاده منظم و صحیح از حشره کش های خانگی جهت مبارزه با پشه خاکی در اماکن سربسته
- معدوم ساختن سگهای ولگرد و مبارزه با جوندگان
- مبارزه با جوندگان با استفاده از روشهایی مانند تله گذاری و سموم موش کش
- تخریب و تسطیح اماکن مخروبه و متروکه و پرسازی گودالهای مرطوب
- جمعآوری زباله در سطلهای درب دار یا کیسههای زباله
- پوشاندن زخم سالک با گاز استریل یا لباس مناسبی که محل زخم را بپوشاند تا از پخش آلودگی و انتقال بیماری به دیگران جلوگیری نماید.
سمپاشی
سمپاشی با توجه به عوارض زیست محیطی سم و تاثیر کم آن در کنترل بیماری، فقط در نوع شهری یا خشک، می توان در کنار دیگر اقدامات بهسازی و پیشگیری، در شرایط خاص گاهی از این روش استفاده نمود.
معمولا سمپاشی، موجب مهاجرت پشه ها به مناطق مجاور و پیدا شدن انواع مقاوم ناقل می شود و بهترین راه برای از بین بردن رشد و تکثیر پشه خاکی، بهسازی محیط است.
مبارزه با پشه خاکیها
از آنجایکه پشه خاکیها ناقلین لیشمانیوز پوستی یا سالک (شهری ، روستایی) و کالاآزار می باشند (لیشمانیوز جلدی مخاطی تا کنون در ایران مشاهده نشده است ) از بین بردن این حشرات در کاهش موارد بیماری بسیار اهمیت دارد لذا بایستی اقدام به مبارزه و کنترل این حشرات نمود با توجه به این که این حشره بیشتر در شکافهای موجود بر روی ریشه درختان و سنگها و … در نقاط مرطوب زندگی خود را می گذراندضمن اینکه تعدادی از پشه خاکیها در لانه جوندگان هم زندگی میکنند مبارزه با پشه خاکیها بسیار مشکل است ولی ناگزیر بایستی از حشره کشها استفاده کرد دیوارها و نقاط مرطوب را بایستی لااقل تا ارتفاع ۴۰-۳۰ سانتیمتر سمپاشی نمود زیرا پشه خاکیها پروازکوتاه داشته ودر اثر تماس با حشره کش از بین خواهند رفت در اماکن آلوده استفاده از توریهای ریز بافت و نصب آنها روی پنجره ها و دربها و استفاده ازمواد دور کننده حشرات جهت حفاظت شخصی توصیه میگردد .
از بین بردن جوندگان خصوصا جوندگان وحشی لااقل ۵۰۰-۳۰۰ متر اطراف آبادیهای آلوده و انجام سم پاشی ابقایی همراه با جونده کشی به صورت مداوم و در مورد مخازن کالا آزار از بین بردن سگها و گوشتخواران وحشی توصیه میشود.
بدون دیدگاه
دیدگاه خود را بنویسید